суббота, 10 мая 2014 г.

Армянская диаспора в период Второй мировой войны.

Довольно много книг и статей написано о вкладе советских армян в победу над нацистской Германией. Многие поколения помнят имена выдающихся маршалов СССР – Ивана Баграмяна, Амазаспа Бабаджаняна, Арменака Ханферянца и адмирала Ивана Исакова. Однако, не менее значимым был и вклад армянских общин Америки и Европы в окончательном разгроме нацистских войск союзниками по Антигитлеровской коалиции. Важно отметить, что армянские диаспоры по всему миру во главе   с Католикосом Геворгом IV Черекчяном собрали значительные средства, благодаря которым были сформированы  танковые колонны советской армии -  «Давид Сасунский» и «Ованес Баграмян». В своем письме армянскому католикосу от 4 апреля 1944 года генерал-лейтенант Александр Коробков писал: «29 февраля 1944 года в торжественной обстановке Н-ской танковой части была передана танковая колонна „Давид Сасунский“, которая построена по Вашей инициативе на средства армянского духовенства и армян зарубежных стран. Офицеры поклялись на танках «Давид Сасунский» беспощадно громить немецких захватчиков. Танковая колонна двинулась на фронт».
Широкую кампанию по оказанию помощи советским войскам организовали такие организации, как «Армянский Национальный Комитет Америки», «Армянский Национальный Фронт Франции», «Совет армянских организаций» в  Сирии и Ливане, «Союз армян Румынии», «Сообщество армян» в Аргентине, Бразилии и Уругвае. При этом сотни армянских юношей записывались добровольцами и воевали на полях Второй мировой войны. Наиболее яркими представителями западных армянских общин были Мисак Манушян, Айк Шекерджян, Стив Дерунян, Виктор Магакян и Эрнест Дервишян.
После оккупации Франции фашистской Германией, Мисак Манушян вместе с супругой Мелине перебираются на юг страны. Какое-то время  Мисак работает слесарем на заводе, хотя и сознает, что его место в Париже, в эпицентре подпольной борьбы против установленного нацистского режима Виши.  В Париже Мисак Манушян ведет активную организационную и пропагандистскую работу, включается в движение Сопротивления, с этой целью формирует интернациональный отряд, вовлекая большое количество представителей  армянских общин.  С августа 1943 года группа партизан под командованием Манушяна совершила около тридцати успешных нападений на немецких оккупантов, включая операцию по ликвидации коменданта Парижа генерала фон Шамбурга. Нацисты издали  многотысячным тиражом «Красную Афишу», в которой о Мисаке Манушяне говорилось: «Армянин, лидер банды. 56 нападений, 150 погибших, 600 раненых». На плакате были изображены члены группы Манушяна — Шломо Грживач, Тамаш Элек, Вольф Вайсброт, Роберт Вичиц, Морис Фингерцвейг, Йожеф Бочов, Спартако Фонтано, Селестино Альфонсо, Марсель Райман и сам Мисак Манушян.   В конце 1943 года Манушян был схвачен гестаповцами на подпольной квартире.  21 февраля 1944 года Мисак Манушян в возрасте 37 лет казнён вместе с 21 членом своей группы. Мисак Манушян посмертно был удостоен высшей награды Франции — ордена «Почетного легиона», став Национальным Героем Французской Республики.  (Stéphane Courtois, «Missak Manouchian», in Biographical Dictionary of the French labor movement, Workers Publishing)
В 1911 году в день своего рождения юный  Айк Шекерджян, первый курсант армянского происхождения, стал выпускником Академии Вооруженных Сил США в Вест-Поинте.  После учебы он был приставлен к службе в качестве лейтенанта сухопутных войск. По приказу президента Рузвельта в 1942 году Шекеджян стал  бригадным генералом армии США, первым армянином, получившим эту должность. После Второй Мировой войны Айк Шекерджян выступил перед представителями армянских общин: «Из личного опыта я обнаружил, что американцы армянского происхождения отличные солдаты. Во время этой войны я знал многих солдат армянского происхождения. Эти люди чувствуют свою ответственность, боролись и борются, чтобы сохранить человеческие ценности, как наши предки боролись, чтобы сохранить идеалы, которые принадлежали им на земле, где гора Арарат подняла величественные башни, чтобы принять Ноев Ковчег. Армяне прошли через многие тяжелые годы, но никогда не падали духом». В 1945 году он стал заместителем главнокомандующего военно-морской ликвидационной комиссии. (Register of the Haig Shekerjian Papers, 1905-1966)
dervishyan100514
Генерал Дуайт Эйзенхауэр и полковник Эрнест Дервишян
В 1938 году юный армянин из Ричмонда Эрнест Дервишян окончил университет, получив степень по юриспруденции. В 1939 году начал свою адвокатскую практику, которая была прервана в сентябре 1941 года. С началом вхождения США во Вторую Мировую Войну Эрнест записался добровольцем в сухопутные войска. Новобранцы проходили подготовку в Вест-Поинте. 23 мая 1944 года Дервишян получил звание лейтенанта. 8 января 1945 года 133-я рота Дервишяна была включена в коалиционные силы, которые должны были высадиться в Сицилию. 23 мая того же года лейтенант Дервишян совершил один из самых смелых подвигов за все время войны. В докладе Министерства обороны от 1945 года отмечено:  «Рискуя жизнью, он перевыполнил служебные обязанности. Младший лейтенант Дервишян  и четверо других членов его взвода в результате заранее спланированного нападения оказались далеко впереди от своих сослуживцев перед лицом вражеской артиллерии и снайперского огня. Достигнув  железнодорожной насыпи, они наблюдали за силами немецких солдат, которые прятались в блиндажах. Приказав своим людям прикрыть его, младший лейтенант Дервишян смело пошел вперед и, стреляя из своего карабина, заставил десять немецких солдат сдаться.  Заметив другую позицию пулемета рядом с домом, он поднял брошенный автоматизированный пистолет, и, подвергнув шквальному огню эту позицию, заставил еще шестерых немцев сдаться. Обнаружив, что поблизости нет других вражеских целей, Дервишян доставил всех арестантов в тыл». По прибытии в США, уже майор Эрнест Герберт Дервишян был  удостоен «Почетного ордена Конгресса» (Medal of Honor). (Dervishian’s official Medal of Honor citation reads: «General Order No. 3, 8 Jan. 1945 Citation)
Стив Дерунян родился 6 апреля 1918 года в  Болгарии, в семье Погоса и Элизы Дерунянов, сумевших спастись во время геноцида армян 1915-1923 гг. В 1923 году семья Дерунянов переехала в США. После окончания университета, Дерунян был принят в адвокатскую палату Нью-Йорка. Вторая Мировая Война приостановила карьеру молодого человека. Стив, как и сотни молодых американцев армянского происхождения, записался добровольцем в армию. Пройдя с отличием курсы, он, в чине капитана, был направлен во Францию, где был открыт второй фронт. На фронте Стив Дерунян командовал 327-им пехотным полком, внесшим  бесценный вклад в освобождение оккупированного Парижа. За блестяще проведенную операцию Стив Дерунян стал первым армянином, получившим почетную военную награду США – Пурпурное Сердце. По возвращению в США в апреле 1946 года Дерунян был также награжден Бронзовой Звездой Героя Америки.  (Saxon, Wolfgang  «Steven B. Derounian, 89, Judge and Nassau Ex-Congressman, Dies». The New York Times. Retrieved May 24, 2010)
Cемнадцатилетний Виктор Магакян, сдав необходимые экзамены и нормативы, был принят в Военно-морскую академию США. В 1936 году после того, как Магакян был зачислен в корпус морской пехоты США, его отправили в Азию. Он находился на Филиппинах и в Китае в течение четырех лет. Во время китайско-японской войны (1937-1945) он нес службу в составе экспедиционного корпуса в Шанхае. Так как Магакян часто выполнял задания в различных государствах, и был опытен в сфере межэтнических отношений, он в скором времени получил прозвище «Транспорт» / «Transport».  Узнав о событиях в Перл-Харборе, Магакян снова вернулся на службу. Во время службы в составе 2-ой и 4-ой морских дивизиях, Магакян участвовал в семи крупных сражениях и был трижды ранен. За особую храбрость, проявленную в боях, Магакян был награжден медалью «Серебряная звезда». В январе 1944 Магакян принял участие в другом сражении, которое состоялось на атолле Кваджалейн в Маршалловых островах, и которое позднее стало известно как «Битва за Кваджалейн». 31 января корпус морской пехоты высадился на остров. В течение часа солдатам удалось устранить 18 японских солдат и взять двух пленных. В 1945 году  Магакян уволен со службы в чине капитана военно-морской пехоты США.  (Demirjian, Richard N. (1996). Triumph and glory : Armenian World War II heroes. Moraga, Calif.: Ararat Heritage Publ) 
Арег Галстян,  политолог, американист

«…ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ ԿԱՎԱՐՏՎԻ ԲԱՔՎՈՒՄ»

Ժողովրդի մեջ առավելապես ԿՈՄԱՆԴՈՍ պատվանունով հայտնի գեներալը 22 տարի առաջ հմուտ ղեկավարում էր հայոց մշակույթի հնամենի ոստան, իսկ 20-րդ դարավերջին մեր ոխերիմ հարևանների կողմից օձերի բույնի վերածված Շուշի քաղաքի՝ իր իսկ մասնակցությամբ մշակված ազատագրական գործողության մարտերը: Գործողությունը, որ կոչվում էր «Հարսանիք լեռներում», առանց դույզն-ինչ երկմտելու, կարելի է դասել հայոց ազատամարտի լավագույն մարտական գործողությունների շարքը:

«...ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ ԿԱՎԱՐՏՎԻ ԲԱՔՎՈՒՄ»-Ինչու՞ «Հարսանիք լեռներում»,- հարցնում եմ սիրված գեներալին:

-Ինչպես գիտեք, Ադրբեջանի կողմից մեր դեմ սանձազերծված պատերազմի առաջին իսկ օրերից Շուշին դարձել էր Ստեփանակերտն ու շրջակա հայկական գյուղերը հրետակոծելու, դրանք անընդհատ հարվածների տակ պահելու ռազմավարական լավագույն հենակետը,- ասում է գեներալն ու շարունակում:- Համակերպվել ստեղծված իրավիճակին, նշանակում էր ստույգ կործանման դատապարտել ոչ միայն Ստեփանակերտն ու շրջակա գյուղերը, այլև Արցախն ամբողջությամբ: Ելնելով ստեղծված իրավիճակից, պաշտպանության պետական կոմիտեն որոշում ընդունեց լռեցնել Շուշիի կրակակետերը: Իսկ առանց քաղաքը գրավելու դա անհնար էր կամ հնարավոր՝ Ղազանչեցոց հնամենի եկեղեցին, քաղաքի մյուս հայկական ճարտարապետական հուշարձանները հիմնահատակ ավերելու թանկ գնով, քանի որ ադրբեջանցիները հեռագնա խորամանկությամբ հիմնական կրակակետերը տեղադրել էին հուշարձանների ներսում կամ դրանց հարակից տարածքներում: Միակ ճիշտ լուծումը քաղաքը գրոհով վերցնելն էր: Եվ ահա ազատագրման գործողության մշակման աշխատանքային պահերից մեկի ժամանակ շտաբ մտավ Վազգեն Սարգսյանն ու հարցրեց. «Տղե՛րք, ի՞նչ բանի եք»: Զեկուցեցի, որ Շուշիի ազատագրման պլանի վրա ենք աշխատում: «Տղե՛րք, վախենամ գլուխ չհանենք,- մտահոգ ասաց Վազգենը, – մեր տնաշեն պապերը քաղաքը շատ անառիկ են կառուցել…»:
-Որ հաղթենք, կամուսնանա՞ս,- հարցրի Վազգենին:
-«Հա՛, կամուսնանա՛մ, հարսանիքս էլ Շուշիում կանենք»,- ժպտալով պատասխանեց նա:
Քանի որ Շուշին բարձունքի, լեռների վրա է, որոշվեց գործողությունն այդպես էլ կոչել՝ «Հարսանիք լեռներում»:
Վազգենի հարսանիքը Շուշիում, ցավոք, չկայացավ, բայց քաղաքի ազատագրումը հակառակորդից կրկնակի անգամ պակաս մարդուժով, զենք-զինամթերքով, փոքրաթիվ զոհերով կոտրեց Ադրբեջանի ողնաշարը, հայերիս մեջ ամրապնդեց նույնիսկ անհավատալի պայմաններում հաղթելու կամքը, մեր զինվորն ու սպան վերջնականապես ձերբազատվեցին պապերից տխուր հիշատակ մնացած պարտվողի բարդույթից, իսկ վերջին 70 տարում հայաթափված քաղաքը վերստին իր գիրկն ընդունեց Շուշիի իսկական տերերին, նորից ղողանջեցին Ղազանչեցոց եկեղեցու զանգերը, կյանքը մտավ բնականոն հուն, բացվեց Արցախը Հայաստանին միացնող ցամաքային ճանապարհը։ Ի դեպ, այդ գործողության պլանը հաստատել է Արցախի պաշտպանության պետական կոմիտեի այդ ժամանակվա նախագահ Սերժ Սարգսյանը-, եզրափակեց լեգենդար զորահրամանատարը։
Գեներալի հետ իմ հանդիպման ժամանակ ես հարցրի՝ հիշո՞ւմ եք 1994թ. մայիսի 12-ը:
Կոմանդոսը բազմանշանակ ժպտալով պատասխանեց. «Մի՞թե այդպիսի օրերը մոռացվում են։ 20 տարի առաջ այս օրը մենք ստիպեցինք մեր դեմ սուր բարձրացրած հակառակորդին ծնկի իջնել։ Տեսնելով, որ մենք անպարտելի ենք, ու իրենց հիմար չարաճճիությունները կարող են ավարտվել Բաքվում, նրանք աղաչանք-պաղատանքներով դիմեցին Ելցինին, Նազարբաևին, ԱՊՀ մյուս պետությունների ղեկավարներին՝ հանդես գալու որպես հրադադարի միջնորդներ։ 1994 թվականի այս օրը մենք ուժեղին հատուկ ներողամտությամբ ու մեծահոգաբար համաձայնեցինք դադարեցնել մարտական գործողությունները»։

-Դուք ճի՞շտ եք համարում այդ մեծահոգությունն ու համաձայնությունը,-հարցնում եմ։

-Որպես զինվորական, ես իրավունք չունեի, այսօր էլ չունեմ քննարկելու երկրի բարձրագույն ղեկավարության քաղաքական որոշումները, բայց որպես մարդ, քաղաքացի, գործի կեսից հետ քաշվելը համարում եմ սխալ, որովհետև, նախ մենք չէինք նախահարձակը, ադրբեջանցիներն իրենք էին սկսել պատերազմը։ Սկզբում մենք ո՛չ պատրաստ էինք պատերազմելու, ո՛չ էլ դրա ցանկությունն ունեինք։ Սկսե՞լ էին, թող պատրաստ լինեին վայելելու նաև պատերազմի դառը պտուղները։ Ինչի՞ վրա էին հույսները դրել, խորհրդային բանակի՞, իրենց ունեցած մեծաքանակ մարդուժի՞, զենք-զինամթերքի՞, թուրքական ու մահմեդական մյուս պետությունների օգնության ու Աֆղանստանում ու Չեչնիայում վայրենություններ գործած վարձկաննե՞րի։ Բայց չէ՞ որ պատերազմների պատմությունը սովորեցնում է, որ մի բան է սեփական հողը պաշտպանելը, մեկ այլ բան՝ ուրիշի ունեցածը խլել փորձելը։ Այդ ո՞ր զավթիչն է երկարատև հաջողություն ունեցել, որ իրենք ունենային։ Ինձ մնար, ես պատերազմը կշարունակեի բուն Ադրբեջանի հողում, որից հետո կքաշվեի այն սահմանները, որ մենք աներկբա հնարավորություն ունեինք պահելու։ Իսկ որ 1994 թվականին մենք դա կարող էինք, անկասկած է, քանի որ կրած պարտությունները լիովին կազմալուծել էին ադրբեջանական այդպես էլ չկայացած բանակը, իսկ Արցախի բանակն օր օրի ավելի էր հզորանում, ղարաբաղցիներն էլ, ինչպես միշտ, պատրաստ էին շարունակելու հաղթական կռիվները։ Բացի այդ, եթե մենք շարունակեինք մեր ազատագրական պայքարը, Ադրբեջանում ինքնորոշման հարց կբարձրացնեին երկրի բնակչության մեծամասնությունը կազմող ազգային փոքրամասնությունները՝ թալիշներ, լեզգիներ, ուդիներ, քրդեր…Մի խոսքով, Ադրբեջանը կդադարեր պետություն լինելուց և այսօր չէր հոխորտա։

-Արկադի Իվանիչ, հայտնի է, որ պատերազմի ոչ միայն սկզբում, այլև ողջ ընթացքում ղարաբաղցիներն ադրբեջանցիներին զիջում էին թե՛ կռվողների թվակազմով և թե՛ զենքի ու զինամթերքի քանակով։ Ի՞նչ հրաշքով մենք հաղթեցինք։

-Духом, духом,- ռուսերենով պատասխանում է գեներալն ու ավելացնում.- Հիշու՞մ ես` ի՞նչ էին ասում կռվողներն իրար՝ մեկին չորսը, ով խփվի, դավաճան է։ Այո՛, մեր մեկ զինվորը կռվում էր թշնամու չորսի դեմ ու հաղթում։ Հաղթում էինք, որովհետև մեր տունուտեղն էինք պահում, մեր հողը։
Ադրբեջանցիները իրականում տրամադրված չեն կռվելու, կռիվն այդ երկրի ոչ լեգիտիմ իշխանություններին է պետք, նրանք խաղում են իրենց ժողովրդի զգացմունքների հետ, իսկ զինվորը, եթե տատանվեց, ստիպողաբար կռվի գնաց, կլինի այնպես, ինչպես եղավ…

-Ուզում եք ասել՝ ճի՞շտ էր նրանց վաղամեռիկ վերլուծաբան Էլմար Հուսեյնովը, որ ասում էր՝ քոչվորը չի կարող հող պաշտպանել։

-Միանգամայն, դրա համար էլ Ադրբեջանում եզակի ճշմարտախոս այդ տղան իր երկրի ծայրահեղ ազգայնականների կողմից սպանվեց։

-Պարոն գեներալ, այսօր Ադրբեջանի ռազմական բյուջեն մի քանի անգամ գերազանցում է մերին, նրանք սկսել են զենք-զինամթերք արտադրել, նույնիսկ պատրաստվում են ուղղաթիռներ թողարկել և սեփական կարիքները բավարարելուց բացի, վաճառել։ Չե՞ք կարծում, որ վաղը, մյուս օրը նրանք ռևանշի կդիմեն ու մեզ կկանգնեցնեն փաստի առաջ։

-Բոլորովի՛ն,- կտրուկ պատասխանում է գեներալը,- Ադրբեջանն այդպես էլ բանակ չունեցավ, իրենք էլ դա լավ գիտեն։ Շատ փողը դեռ բանակ չէ, մանավանդ հայտնի է, թե այդ փողերն ինչպես են ծախսվում։ Նրանց գեներալները փաստացի էժան, բայց թղթի վրա թանկ ձևակերպումներով գնեցին ու իրենց մոտ տեղափոխեցին ուկրաինական բանակի կողմից դուրս գրված ողջ «տեխնիկան»։ Բերեմ միայն մեկ օրինակ՝ լրիվ նոր «ՄԻԳ» կործանիչները Ռուսաստանը վաճառում է 33 միլիոն դոլարով, իսկ մեր հարևան «խելոքները» տասնյակ տարիներ շահագործված, դուրս գրման ենթակա նույն ինքնաթիռները ուկրաինացիներից գնել էին 29 միլիոնով ու ձեռքը կրակն ընկել։ Այս էլ որերորդն իր թռիչքն ավարտեց օդում պայթելով։ Պատահական չէ, որ այս փաստերին հետամուտ նրանց օդուժի գլխավոր հրամանատար գեներալը գնդակահարվեց իր տան մոտ։ Բացի այդ, թե՛ հայր և թե՛ որդի Ալիևների հոխորտանքները միայն բլեֆ են, սեփական ժողովրդի աչքերին թոզ փչելու, միլիարդավոր նավթադոլարները լափելու միջոց։ Ադրբեջանցիները լավ են հասկանում, որ պատերազմի վերսկսումը կավարտվի Բաքվում։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ես կասկած չունեմ…

- Արկադի Իվանիչ, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը տարբեր ամբիոններից բազմիցս ասել և շարունակում է կրկնել, որ Ղարաբաղը երբեք անկախ չի լինելու:

-Խոսել նա սիրում է: Ավելին՝ նրանց ավագ եղբայր թուրքերն էլ են մեխանիկորեն դա կրկնում։ Դե, նրանց ախորժակը ժամանակին լիուլի բավարարվել է, պարզապես մոռացել են, որ հիմա 1915 թվականը չէ… Այդ խոսակցությունները հիմնականում ներքին սպառման, երկրի տիրոջ դեմքը պահպանելու համար են: Նման արտահայտությունները կարելի է համարել լոկ ինքնահաստատման նպատակով տեղեկատվական խաղեր: Ո՛չ ավելին: Գիտե՞ք, կա հասարակ դարձվածք՝ «Ցանկանալը վնաս չէ»: Տվյալ դեպքում այլ կերպ չես էլ ասի: Կարելի է թափահարել բռունցքները: Սակայն, եթե այնտեղ փոքր-ինչ ավելի վստահ լինեին, որ կարող են իրականացնել իրենց զավթողական արկածախնդրությունը, վաղուց արդեն հերթական պատերազմը սանձազերծած կլինեին: Հնարավոր է՝ նրանց ներուժը միշտ էլ ավելի մեծ է եղել ե՛ւ անձնակազմի, ե՛ւ տեխնիկայի, ե՛ւ սպառազինության առումով: Այդպես է եղել նաեւ 1992-94թթ. մարտական գործողությունների ժամանակ: Իսկ Ադրբեջանը շրջափակվա՞ծ էր Հայաստանի պես: Իսկ նավթ այն ժամանակ մի՞թե չունեին: Կամ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո այնտեղ մնացած ավելի քան 11 հազար վագոն սպառազինությունը քի՞չ էր: Սակայն այն ժամանակ Ադրբեջանն իր նպատակներին չկարողացավ հասնել: Չի կարողանա եւ հիմա ու նաև տեսանելի ապագայում: Մենք կարծում ենք, որ Ղարաբաղը երբեք չի կարող լինել Ադրբեջանի կազմում: Դրանում վստահ է ամեն մի հայ, քաղաքականությունից քիչ թե շատ գլուխ հանող անհատ…

ԱՍՔԱՆԱԶ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ.- Սրտանց շնորհավորելով Արկադի Տեր- Թադեւոսյանին ծննդյան 75 -ամյակի առթիվ, մաղթում ենք սիրելի գեներալին առողջություն, անսահման երջանկություն եւ նվիրական իղձերի իրականացում։